عشق وعقل در دیوان جامی- قسمت ۳

«…. قد شَغَفَها حُبّاً ، اِنّا لَنَریها فی ضلالٍ مبین۳ »
…. حب یوسف وی را فریفته خود ساخته و ما اورا درضلالت می‌بینیم .
خداوند بزرگ می‌فرماید :
بعضی از مردم معبودهایی غیر از خداوند ، برای خود انتخاب می‌کنند وآن ها را چون خدا دوست می‌دارند امّا آن‌هایی که ایمان دارند عشقشان به خدا (ازمشرکان نسبت به خدا ) شدید تر است۴٫
« قُل اِن کُنتُم تُحِبّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِی یُحبِبکُمُ اللهَ ویَغفِرلَکُم ذُنُوبَکُم واللهُ غَفُورٌ رَّحیم۵»
بگو: اگرخدا را دوست می‌دارید . پس پیروی ازمن کنید تا خدا نیزشما را دوست بدارد وگناهانتان را ببخشاید وخدا بسیار آمرزنده و مهربان است .
۱ – دامادی ،پیشین، ص۱۱۷-۱۲۰
۲- قرآن کریم، سوره بقره، آیه ۱۶۵
۳ – قرآن کریم ، ، چاپ ۱۳۸۶ ، سوره یوسف ، آیه ۳۰ ،ص۲۳۸
۴–همان ، سوره بقره آیه ۱۶۵،ص ۲۵
۵–همان ، سوره ال عمران ، آیه ۳۱ ، ص۵۴
« اِذ قالُوا لَیوسُفُ وَاَخُوهُ اَحَبُّ اِلَی اَبِینَا مِنَّا وَ نَحنُ عُصبَهٌ اِنَّ اَبَانَا لَفِی ضَلَالٍ مُبِینٍ۱»
آن گاه که ( به یکدیگر) گفتند : یوسف و برادرش (بنیامین ) نزد پدرما از ما محبوب ترند در حالی که ما گروهی نیرومند هستیم ، به راستی پدرما (از این نظر) درگمراهی آشکاری است .
« وَ مِنءَ ایَاتهِ اَن خَلَقَ لَکُم مِن اَنفُسِکُم اَزوَاجًا لِتَسکُنُوا اِلَیهَا وَ جَعَلَ بَینَکُم مَوَدَّهً وَ رَحمَهً اِنَّ فیِ ذَلِکَ لَاَیَاتٍ لِقَومٍ یَتَفَکَّرونَ۲»
واز نشانه‌های او این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید که در کنار آن‌ها آرامش یابید و میان شما علاقه و دوستی و مهر باطنی نهاد . همانا در این امرنشانه هایی است برای گروهی که می‌اندیشند .
چرا درآیات قرآن کلمه « عشق » به کار نرفته است
« کلمه ی «عشق» در قرآن به کار نرفته است اما با کلماتی چون محبّت و ودّ ، آن هم به صیغه های مختلف به کار رفته است. خداوند در قرآن محبت مومنین به خدای متعال را به «اشدّ حبّاً» تعبیر کرده است.
اولاً : به این معنی که محبّت ابتدای آن است و عشق ، فوران و اوج محبّت است .
ثانیاً : عشق یک حقیقت بسیار تخصصی وظریفی است که کمتر کسی می‌تواند به این مقام نائل شود . چنانچه درطول تاریخ ، دیده‌ایم که ازمیان انبیا و اوصیا عده معدودی به این مرتبه عالیه توفیق یافته‌اند ، که فقط پروردگارمهربان می‌تواند مراتب عشق وشدت محبّت آنان را ، روشن نماید مانند وجود مقدّس رسول خدا (ص) و حضرت علی (ع) وحضرت زهرا(س) و یازده معصوم (صلوات الله علیهم اجمعین ) که محبّت وعلاقه مندی به خدای را ، اتمام نمودند .
۱ –قرآن کریم ، همان ، سوره یوسف ، آیه ۸ ،ص۲۳۶
۲-همان ، سوره روم ، آیه ۲۱، ص۴۰۶
این مقام ویژه ، مخصوص این خاندان پاک ومطهّر است چون درعمل علاقه و عشق و محبّت خودرا ، اثبات نمودند . ودر راه خدا به هر درد وبلایی صبر کردند . ولی محبّت یک مسئله عمومی است که هرکسی می‌تواند از آن برخوردارشود امّا اگر همین محبّت به عده ای ازمؤمنین ، اختصاص پیدا می‌کند . ازآنجایی که عشق یک واقعیت بسیارظریف ولطیف است وغالب انسان‌ها ، تحمّل آن را درخود ندارند چون ازایمان کامل برخوردارنیستند .بنابراین کلمه « عشق » درقرآن کمتر مطرح شده است. به هرحال،اختصاصی بودن مقام عشق به عده بسیارکمی ، ازعلل کمترمطرح شدن آن در آیات قرآن است .
ثالثاً : در ادبیات عرب ، واژه محبّت همیشه به کار گرفته می شدواگرمی خواستند روابط انسان‌ها را ، درعالی ترین و لطیف‌ترین وضع توصیف کنند ازکلمات (محب،محبوب،حبّ) استفاده می‌کردند .
رابعاً : درمواردی که قرآن به نهی از شرک اشاره می‌کند ، یا مشرک نبودن کسی را می‌پذیرد . عده ای معتقدند که همه آ نها درجهت بیان عشق هستند ، به خاطر این که شرک نورزیدن یعنی ، تمام علاقه‌ها و توجّه‌ها به یک سمت وسو هدایت گردد که هیچ نوع علاقه ای به دیگری نباشد ، خود همین واقعیت ترجمه عشق است به جهت این که در عشق وعاشقی ، محبوب فقط یکی است و اصلاً محال است درآرمان عاشقی ، دو معشوق وجود داشته باشد چون ( لاشریک له ) درمقام تعریف «واحد و یا احد» است و اگرشریکی در کار باشد بدون تردید ، معنایی برای محبوب یکتا نخواهد بود واز همین کانال زمینه ادعای عشق مهیّا می‌شود ^[۱۱]۱٫ »
عشق وانواع آن از دیدگاه فلاسفه
«عشق میل مفرط به هر چیزی را عشق بدان گویند و به معنای فرط حب و دوستی و مشتق از عشقه است و آن گیاهی است که هر گاه به دور درخت بپیچد ، آب آن را بخورد و رنگ آن را زرد کند و برگ آن را بریزد و بعد از مدّتی ، خود درخت نیز خشک شود وخلاصه عشق ، تعلق قلب و حب زیاد است .
مسآله عشق یکی از مسائلی است که در فلسفه افلاطون و افلاطونیان اخیر و فلسفه اشراقی ایران و فلسفه باطنیه مورد توجّه و بحث قرار گرفته است . بعضی عشق را رذیلت و بعضی فضیلت می‌دانند .
اخوان الصفا و صدرالدّین شیرازی گویند : عشق به معنای عام خودسازی در تمام موجودات و ذرّات عالم بوده و هیچ موجودی در عالم موجود نیست مگر آن که به حکم عشق فطری ، ساری در موجودات در جریان و حرکت است .
عشق را به سه قسمت تقسیم کرده‌اند ، عشق اصغر ، که عشق ظاهری است و عشق اکبر و عشق اوسط عشق اکبر : اشتیاق به لقای حق تعالی و معرفت ذات الهی و شهود صفات در ذات است . فلاسفه گویند ، اگر عاشق عالی نمی‌بود موجودات مضمحل می‌شدند و آنچه حافظ ممکنات و معلومات نازله است ، عشق عالی است که ساری در تمام

ممکنات و موجودات جهان هستی می‌باشد زیرا تمام موجودات عالم طالب و عاشق کمال‌اند و غایت این مرتبه از عشق تشبه به ذات خدای متعال است . عشق علما و حکما به تفکر و تعمق در صنع خدای متعال و حقایق موجودات را عشق اوسط می‌نامند و نیز عشق به تقسیم دیگر به عفیف و عقلی و وضیع تقسیم می‌گردد .
عشق عفیف : عشقی است که سرچشمه آن حس زیبایی مطلق من حیث الذّات و آن اعلی درجه عشق است .
عشق عقلی : عشقی است که مبدأ آن توجّه به ذات حق تعالی باشد و مخصوص مقربان درگاه است .
عشق وضیع : عشق حیوانی است و در مقابل عشق عفیف است . این عشق از انواع عشق پست حیوانی است که غرض عمده آن اطفای شهوات حیوانی است .
بالاخره فلاسفه در مورد عشقِ به زیبارویان اختلاف کرده‌اند که آیا این عشق ممدوح است یا مذموم ؟ بعضی آن را رذایل دانند و بعضی گویند مرض نفسانی است و بعضی جنون الهی دانسته‌اند .
صدرالدّین و اخوان الصفا را عقیده بر آن است که این نوع عشق ، که نتیجه آن التذاذ به صورت‌های زیبا است و محبت مفرط به زیبارویان است که درنفوس اکثر ملت‌ها و اهم موجودات است نیز از قرار دادهای الهیه است که تابع مصالح و حکم خاصی است و از این جهت ممدوح است .
عشق به زیبا رویان منشأ نکاح و بقای ذات است .
عشق به صبیان و علما که در میان بزرگان علم و حکمت است جهت تعلیم و تأدیب و آموختن علم و صنعت است و عنایت حق تعالی ایجاب می‌کند که این نوع عشق‌ها باشد تا معلّم به متعلّم خود توجّه کند و محبت و علاقه میان افراد عامل مهّمی است که آن را به یکدیگر پیوند داده و نظام خاص اجتماعی و تعاونی را مستقر می‌سازد . هیچ نوع عشقی اعم از عشق اناث به ذکور و ذکور به اناث ، بیهوده نیست و تمام عشق‌ها از امور ممدوحه اند و برای مصالح خاص می‌باشند .
عشق را به تقسیم دیگربه حقیقی و مجازی تقسیم کرده‌اند .
عشق حقیقی محبه الله و صفات و افعال اوست و عشق مجازی هم یا نفسانی است و یا حیوانی که قسم اول ، مبدأ و منشأ مشاکلت نفس عاشق است با معشوق خود در جوهر ذات و قسم دوم ، مبدأ شهوت حیوانی است .
معشوقات نیز بر حسب توجّه و نظر اشخاص ، متفاوت است که از این قرار است :
۱- محبت روسا برای ریاست و حفظ آن
۲- محبت نفوس حیوانیه به نکاح