پژوهش – بهشت و جهنم در دیوان ناصر خسرو- قسمت ۶

بهشت نعیم: «وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ* أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ * فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ»؛ و سبقت‏گیرندگان مقدمند* آنانند همان مقربان [خدا]* در باغستان‏هاى پر نعمت (واقعه/۱۰-۱۲).
«وَبَشِّرِ الَّذِین آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ کُلَّمَا رُزِقُواْ مِنْهَا مِن ثَمَرَهٍ رِّزْقًا قَالُواْ هَذَا الَّذِی رُزِقْنَا مِن قَبْلُ وَأُتُواْ بِهِ مُتَشَابِهًا وَلَهُمْ فِیهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَهٌ وَهُمْ فِیهَا خَالِدُونَ»؛ به کسانی‌ که‌ ایمان‌ آورده و عمل صالح انجام دادند، بشارت ده که بـاغ‌هایی از بـهشت جایگاه آن‏هاست که‌ از‌ زیر‌ درختانش نهرها جاری است، هر زمان که میوه‌ای از آن بـه آن‏ها‌ دادهـ‌ شود، می‌گویند: این همان است که قبلاً به ما روزی شده بود (ولی چقدر این‏ها از‌ آن‏ها‌ بـهتر و عالی‌تر است) و میوه‌هایی که برای آن‏ها می‌آورند، همه (از‌ نظر‌ خوبی و زیبایی) یکسان‌اند و بـرای آن‏ها‌ هـمسرانی‌ پاک‌ و پاکیزه است و در آنجا جاوید‌ خواهند‌ بود (بقره/ ۲۵).
۲-۵-۳ وسعت بهشت
در قرآن کریم می خوانیم: وَسَارِعُواْ إِلَى مَغْفِرَهٍ مِّن رَّبِّکُمْ وَجَنَّهٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ؛ شتاب کنید برای رسیدن به مغفرت و آمرزش پروردگار خویش و به بهشتی که وسعت آن به اندازه ی آسمان و زمین است و برای پرهیزکاران آماده شده است (آل عمران / ۱۳۳).
در تفسیر «منهج‎الصادقین» روایتی آورده که می‎گوید: «جبرئیل اراده کرد که طول بهشت را بداند، سی هزار سال پرواز کرد و خسته شد، لذا از خداوند مدد خواست تا سی هزار مرتبه، هر مرتبه سی هزار سال پرواز کرد. پس گفت: خدای من آیا نصف بیشتر بهشت را گردش کرده ام یا نصف کمتر را؟ آن وقت یکی از حوریان بهشت، سر از خیمه‏ی خود بیرون اورد و گفت: یا روح الله چرا به خودت زحمت می‎دهی به خدا د این مدت که پرواز کرده‎ای هنوز از مملکت من بیرون نرفته‎ای. جبرئیل گفت: تو کیستی؟ گفت: من حوریه‎ای هستم از حوریان بهشت که برای مومنی از مومنان خلق شده‎ام» (کاشانی، ۱۳۸۸: ۱۸۷).
۲-۶ دوزخیان چه کسانی هستند؟
۲-۶-۱ کافران، مشرکان و مرتدان
کافر به کسی گفته می‌شود که دارای دین به خصوصی نباشد. در اسلام کافر به کسی گفته می‌شود که منکر خدا است و موجودیت خدا (خالق جهان) را انکار می‌کند وکسی که معاد ویا رسالت و خاتم الانبیاء محمّد را منکر شود و یا کسی که یکی ازضروریات دین- مثل نماز و روزه- را منکر شود یا کسانی که دشمن یکی از امامان شیعه یا فاطمه باشند (خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، بی تا: ۱۲۵).
«وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَهٌ بِالْکَافِرِینَ »؛ و بى‏تردید جهنم بر کافران احاطه دارد (توبه/۴۹).
«ذَلِکَ جَزَاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِمَا کَفَرُوا وَاتَّخَذُوا آیَاتِی وَرُسُلِی هُزُوًا »؛ این جهنم سزاى آنان است چرا که کافر شدند و آیات من و پیامبرانم را به ریشخند گرفتند (کهف/۱۰۶).
شِرک واژه‌ای عربی است که از سه حرف ش‌رک به معنی شریک‌بودن تشکیل شده‌است. در دین شرک در برابر توحید قرار دارد و مفهوم آن اعتقاد داشتن به چندخدایی (وجود چند خدا) یا فرض نمودن شریک برای خدا است. شرک تنها گناه نابخشودنی در قرآن عنوان شده است: «‏إِنَّ اللّهَ لاَ یَغْفِرُ أَن یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَن یَشَاءُ وَمَن یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدِ افْتَرَى إِثْمًا عَظِیمًا»؛ مسلما خدا این را که به او شرک ورزیده شود نمى‏بخشاید و غیر از آن را براى هر که بخواهد مى‏بخشاید و هر کس به خدا شرک ورزد به یقین گناهى بزرگ بربافته است (نساء/ ۴۸).
ارتداد اصطلاح فقهی به معنی خروج فرد مسلمان از دین اسلام است. ارتداد در لغت به معنی رجوع و بازگشتن دانسته‌اند و در قرآن هم بارها این مفهوم به کار رفته‌است.
«‏إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ آمَنُواْ ثُمَّ کَفَرُواْ ثُمَّ ازْدَادُواْ کُفْرًا لَّمْ یَکُنِ اللّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِیَهْدِیَهُمْ سَبِیلًا»؛ کسانى که ایمان آوردند سپس کافر شدند و باز ایمان آوردند سپس کافر شدند آنگاه به کفر خود افزودند قطعا خدا آنان را نخواهد بخشید و راهى به ایشان نخواهد نمود (نساء / ۱۳۷).
«‏کَیْفَ یَهْدِی اللّهُ قَوْمًا کَفَرُواْ بَعْدَ إِیمَانِهِمْ وَشَهِدُواْ أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَاءهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَاللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»؛ چگونه خداوند قومى را که بعد از ایمانشان کافر شدند هدایت مى‏کند با آنکه شهادت دادند که این رسول بر حق است و برایشان دلایل روشن آمد و خداوند قوم بیدادگر را هدایت نمى‏کند (آل عمران / ۸۷).
«‏إِنَّ الَّذِینَ ارْتَدُّوا عَلَى أَدْبَارِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَى الشَّیْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَأَمْلَى لَهُمْ* ذَلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذِینَ کَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ وَاللَّهُ یَعْلَمُ إِسْرَارَهُمْ»؛ بى‏گمان کسانى که پس از آنکه [راه] هدایت بر آنان روشن شد [به حقیقت] پشت کردند شیطان آنان را فریفت و به آرزوهاى دور و درازشان انداخت * چرا که آنان به کسانى که آنچه را خدا نازل کرده خوش نمى‏داشتند گفتند ما در کار [مخالفت] تا حدودى از شما اطاعت‏خواهیم کرد و خدا از همداستانى آنان آگاه است (محمد

/ ۲۵-۲۶).
۲-۶-۲ ظالمان و ستمگران
«إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِینَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَإِن یَسْتَغِیثُوا یُغَاثُوا بِمَاء کَالْمُهْلِ یَشْوِی الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءتْ مُرْتَفَقًا»؛ هر که بخواهد انکار کند که ما براى ستمگران آتشى آماده کرده‏ایم که سراپرده‏هایش آنان را در بر مى‏گیرد و اگر فریادرسى جویند به آبى چون مس گداخته که چهره‏ها را بریان مى‏کند یارى مى‏شوند وه چه بد شرابى و چه زشت جایگاهى است (کهف/۲۹). «در جهنم کوهی است «صعدا» گفته می‎شود. و در صعدا بیابانی است که «سقر» نام دارد. و در سقر چاهی است که «هبهب» نام دارد و وقتی در آن چاه برداشته شود اهل آتش از حرارت آن ضجه می‎زنند و آنجا جایگاه جباران و ستمکاران است» (قنبری، ۱۳۸۴ : ۱۴۰).
۲-۶-۳ کسانی که از شیطان پیروی می‎کنند
«لَّمَن تَبِعَکَ مِنْهُمْ لأَمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنکُمْ أَجْمَعِینَ»؛ ‏قطعا هر که از آنان از تو پیروى کند جهنم را از همه شما پر خواهم کرد (اعراف/۱۸).
۲-۶-۴ کسانی که مال یتیم را به ناحق میخورند
«إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَیَصْلَوْنَ سَعِیرًا»؛ در حقیقت کسانى که اموال یتیمان را به ستم مى‏خورند جز این نیست که آتشى در شکم خود فرو مى‏برند و به زودى در آتشى فروزان درآیند (نساء/۱۰).
۲-۶-۵ قاتلان
کسانی که عمداً مومنی را به قتل می‎رسانند و به جرم و جنایت می‎پردازند، خداوند بر آنان لعنت می‎فرستد و عذاب بزرگی برای ان‎ها نازل می‎کند. اگر این کشتن با نیت قبلی صورت گرفته باشد، قتل عمد است. قتل شبه عمد یک درجه خفیف‌تر از قتل عمد است که اگر قتل با نیت آسیب رساندن ولی نه کشتن صورت گرفته باشد، قتل شبه عمد محسوب می‌شود. اگر از بین بردن انسانی این‏که به صورت کاملاً تصادفی و بدون قصد کشتن یا آسیب زدن باشد، این مرگ در برخی از کشورها از جمله ایران قتل خطای محض (یا غیر عمد) خوانده می‌شود.
۲-۷ عذاب‎های دوزخ
عذاب‎های جهنم هم به دو بخش تقسیم می‏شوند:
۲-۷-۱عذاب‎های روحانی
– اعراض خدا از آنان و خودداری از هم صحبتی با آنان:
«رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْهَا فَإِنْ عُدْنَا فَإِنَّا ظَالِمُونَ* قَالَ اخْسَؤُوا فِیهَا وَلَا تُکَلِّمُونِ»؛ پروردگارا ما را از اینجا بیرون بر پس اگر باز هم [به بدى] برگشتیم در آن صورت ستمگر خواهیم بود* مى‏فرماید [بروید] در آن گم شوید و با من سخن مگویید(مومنون/۱۰۷-۱۰۸).
– با آنچه تمنا کنند مخالفت می‎شود:
«وَنَادَى أَصْحَابُ النَّارِ أَصْحَابَ الْجَنَّهِ أَنْ أَفِیضُواْ عَلَیْنَا مِنَ الْمَاء أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللّهُ قَالُواْ إِنَّ اللّهَ حَرَّمَهُمَا عَلَى الْکَافِرِینَ* الَّذِینَ اتَّخَذُواْ دِینَهُمْ لَهْوًا وَلَعِبًا وَغَرَّتْهُمُ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا فَالْیَوْمَ نَنسَاهُمْ کَمَا نَسُواْ لِقَاء یَوْمِهِمْ هَذَا وَمَا کَانُواْ بِآیَاتِنَا یَجْحَدُونَ»؛ و دوزخیان بهشتیان را آواز مى‏دهند که از آن آب یا از آنچه خدا روزى شما کرده بر ما فرو ریزید مى‏گویند خدا آن‏ها را بر کافران حرام کرده است * همانان که دین خود را سرگرمى و بازى پنداشتند و زندگى دنیا مغرورشان کرد پس همان گونه که آنان دیدار امروز خود را از یاد بردند و آیات ما را انکار مى‏کردند ما [هم] امروز آنان را از یاد مى‏بریم (اعراف/۵۰-۵۱).
۲-۷-۲ عذاب‎های جسمانی
– این قسمت از عذابها به حدی سخت و طاقت فرسا است که فرد حاضر است همه را فدا کند تا خود عذاب نکشد؛ قرآن در این‏باره می‏فرماید: «در آن روز خداوند او را آنچنان مجازات می‏کند که هیچکس مجازاتی همانند او مجازات نخواهد کرد و او را چنان به بند می‏کشد که هیچکس دیگری را آن‏گونه به بند نکشیده است. فهرست برخی از عذاب‏های مادی به قرار زیر است:
غذاها و نوشیدنی‏های مرگبار و کشنده
بادهای آتشین و سوزان
داغ کردن صورت و پشت و پهلو توسط سکه‏های طلا و نقره
به قل و زنجیرهای سنگین کشیدن
زندان‏های تنگ و خفقان آور
نواخته شدن ضربه‏های آتش بر چهره‏ها
خلاصه این‎که عذاب‎های دوزخ، بسیار عظیم می‎باشد، زیرا قهروغضب خدا همچون مهرش نا‎متناهی است و همه این عذاب‎ها، جاودنه می‎باشند.
۲-۸ فرقه اسماعیلیه