(۴-۲) نمودار درصدی دیدگاه ناصرخسرو در مورد عالم حساب ۱۲۲
(۴-۳) نمودار فراوانی صفات مشترک بهشت و دوزخ در اشعار ناصرخسرو ۱۲۳
(۴-۴) نمودار درصدی صفات مشترک بهشت و دوزخ در اشعار ناصرخسرو ۱۲۳
(۴-۵) نمودار فراوانی صفات بهشت در اشعار ناصرخسرو ۱۲۴
(۴-۶) نمودار درصدی صفات بهشت در اشعار ناصرخسرو ۱۲۴
(۴-۷) نمودار فراوانی صفات دوزخ در اشعار ناصرخسرو ۱۲۵
(۴-۸) نمودار درصدی صفات دوزخ در اشعار ناصرخسرو ۱۲۵
(۴-۹) نمودار فراوانی جلوه‏های بهشت و دوزخ در اشعار ناصرخسرو ۱۲۶
(۴-۱۰) نمودار درصدی جلوه‏های بهشت و دوزخ در اشعار ناصرخسرو ۱۲۶
چکیده
آخرت و زندگی پس از مرگ همواره یکی از مسائل مهم و دغدغه‏های اصلی انسان بوده است. در اسلام، تصاویر متعددی از دنیای پس از مرگ و زندگی ابدی انسان ترسیم شده است که این امر عاملی است تا فرد در زندگی دنیوی خود مسیر و هدف مشخصی را در رسیدن به پاداش‏های اخروی داشته باشد. بهشت و دوزخ دو مکان اصلی و ابدی در جهان آخرت می‏باشند که یکی منشا نعمت‏ها، خوشی‏ها و آسایش برای کسانی که به دستورات الهی در دنیا عمل کرده باشند و دیگری زندانی ابدی، سرشار از درد و رنج برای کسانی که از فرمان‏‏های الهی پیروی نکرده باشند. تصویرهای متفاوتی از بهشت و دوزخ در کتاب‏های دینی و ادبی فارسی به چشم می‏خورد که گویای درگیری ذهنی بزرگان علم و ادب می‏باشد. یکی از اشخاصی که همواره دین را در سایه‏ی ادبیات به معرض نمایش قرار می‏داده، ناصرخسرو قبادیانی می‏باشد. هدف از این پایان‏نامه بررسی جلوه‏های بهشت و دوزخ در اشعار وی است تا از این طریق با دیدگاه و نظرات ایشان درباره‏ی این دو جایگاه ابدی انسان بیشتر آشنا شویم. نتایج حاصل نشان داد که ناصرخسرو از مشترکات میان بهشت و دوزخ به جاودانگی هر دو عالم، بی‏کرانگی، معاد روحانی و … و از صفات بهشت به کلیدهای ورود به بهشت، انواع نعمت‏های بهشتی و … و از صفات دوزخ به دلایل به دوزخ افتادن انسان‏ها، انواع عذاب‏های دوزخ و … اشاره کرده است. همچنین از بررسی‏ها این نتیجه به دست آمد که ناصرخسرو بیشتر به بهشت و مسائل پیرامون آن پرداخته است و اشعاری که در مورد دوزخ هستند بسیار کمتر از بهشت می‏باشد.
کلید واژه‏‏ها: اسماعیلیه، بهشت، دوزخ، ناصرخسرو قبادیانی.
فصل اول
کلیات تحقیق
۱-۱ مقدمه
مبدا‌ و معاد‌ دو اصل بنیادین تـفکر دینـى اسـت و بهشت دوزخ از ارکان بحث معاد می‏باشد. «بهشت» جایگاه والا و کمال مطلوب همه پیامبران و پیـشوایان و مومنان‌ و به تعبیری کلّی‌تر غایت آرزوی همه خداپرستان و خداجویان است. و «دوزخ» محلی است که منحرفان از دستورات خداوند در آن، عذاب کارهای خود را می‏بینند.
بـخش عـظیمی از دعوت پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) در‌ دوره‌ نخستین نبوتّش در مـکه بـه شرح و توصیف بهشت و دوزخ، اختصاص دارد. با این همه، قرآن به دو مسأله خلقت بهشت‌ و دوزخ و ابدی بودن آن‏ها صریحاً اشاره نمی‌کند. پیامبر و امامان همواره در پی تشویق مسلمانان به اطاعت از خداوند بودند که پس از آن پاداشی چون نعمت‏های بهشتی به آنان ارزانی خواهد شد و اگر از دستورات الهی سرپیچی نمایند و راه باطل را درپیش گیرند، عذاب‏های سخت و دردناک دوزخ برایشان درنظر گرفته شده است.
ادبیات فارسی پس از ورود اسلام به ایران دچار تحول گردید و مسائل دینی و مذهبی به همراه آثار و جلوه‌های قرآنی، حدیثی و معارف اسلامی وارد ادبیات فارسی شد. یکی از این مباحث توجه شاعران و نویسندگان به دو مکان بهشت و دوزخ است که برای بیان مضامین و مفاهیم مختلفی از آن‏ها بهره گرفته‏اند. گاه شاعر تنها به توصیف این دو مکان می‏پردازد و گاه برای ابراز مفاهیمی چون خوشبختی، لذت، آسایش، تاریکی، ظلم حاکم و … استفاده می‏کنند.
۱-۲ بیان مسأله
با ورود اسلام به کشور ایران، فرهنگ و باورهای اسلامی در بین مردم رواج یافت و به همین سبب وارد ادبیات و گفتار مردم نیز گشت. این امر، با توجه به تعلیم و تربیتی که شاعران و نویسندگان و آشنایان به کتاب و کتابت در خانه و مکتب و مدرسه کسب کرده‏اند؛ بسیار طبیعی و روشن است. یکی از مسایلی که در میان بزرگان اسلامی همواره مورد بحث و گفتگو بوده است، بحث بهشت و جهنم است. اصل واژه‌ی «بهشت» در دوران میانه‏ی زبان فارسی “وَهیشت اَخْو” (vahišt axw) بوده است. “وَهیشت” ترکیب شده است از “وه” و “ایشت”. “وه” همان “بــه” (beh) فارسی امروز به معنی خوب است. و “ایشت” پسوند صفت برترین (عالی) است. و اما دوزخ. اصل واژه “دُش اَخو” (doš axw) بوده است. “دُش” به معنای بد و ضد است و کاربست آن را هنوز در واژه‌هایی چون دشمن (ضد من) ‌و دژخیم (بد‌خصلت) مشاهده می‌کنیم. “اَخو” نیز همان گونه که گفته شد به معنای جهان است و بر روی هم “دُش اخو ” به معنای “جهان بد” است.
در قرآن آیات زیادی در مورد بهشت و جهنم است. «أَوَ لَیسَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ یخْلُقَ مِثْلَهُم بَلَى وَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَلِیم

ُ» (یس/۸۱)؛ «آیا کسى که آسمان‏ها و زمین را آفرید قدرت ندارد همانند آن‏ها (انسان‏هاى خاک شده) را بیافریند؟ آرى (مى‏تواند) و او آفریدگار دانا است!». «وَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِینَ»؛ «بپرهیزید از آتشی که برای کافران آماده شده است‏» (آل عمران/۱۳۱)؛ آدمی که از «اصل » خویش بدور مانده، کمالش در آن است که بر اثر تهذیب نفس و تکامل معنوی «روزگار وصل » خویش را بازیابد و به «نیستانی» که از آن جدا مانده بازگردد.
ناصر خسرو متولد ناحیه قبادیان تاجیکستان است. وی در دوران شاهان غزنوی و سلجوقیان به سر برده و نسبت به سلاله سلجوقیان نفرت داشته است. شعرهای ناصرخسرو در سبک خراسانی سروده شده است، سبکی که شاعران بزرگی مانند رودکی، عنصری و مسعود سعد سلمان به آن شیوه شعر سروده‌اند. البته، شعر او روانی و انسجام شعر عنصری و مسعود سعد سلمان را ندارد. مضامین دینی و اعتقادی در اشعار او بسیار به چشم می‏خورد. او تمام اعتقاد و افکار دینی خود را در قالب شعر بیان می‏کند. از جمله این مضامین، اعتقاد به معاد، مرگ، رستاخیز، بهشت و جهنم است. نکات منفی دیگر در محتوی آثار منظوم ناصر اثبات ضرورت مذهب که به عقیده‌ی ناصر درمان سودمندی برای رفع بیم مرگ است، انکار قدیم و ابدی بودن جهان مباحثه با متفکرین مانند رازی و ایرانشهری و شاعرانی از قبیل فردوسی است که گنبد آسمان را تباهی ناپذیر دانسته‌اند و باور به وجود مکافات، اشعاری در مورد معاد و عدالت الهی همه‏ و همه نشان‏دهنده‏ی میزان علاقه و پافشاری ناصرخسرو در وارد نمودن مسایل دینی در ادبیات و شعر می‏باشد.
دیوان ناصرخسرو یکی از مهم‏ترین اسناد برای تحقیق درباره‌ی شخصیت روحی و معنوی ناصرخسرو است. به همین دلیل ما در این پژوهش در پی تحلیل و بررسی دیدگاه ناصرخسرو در مورد بهشت و جهنم و تجلی این مضامین در دیوان اشعارش می‏باشم تا با افکار و اعتقادات معنوی ناصرخسرو در این زمینه بیشتر آشنا گردیم.
۱-۳ پرسش‏های تحقیق
ناصرخسرو برای بهشت و جهنم از چه اصطلاحاتی بهره گرفته است؟
بسامد کدامیک از نمادهای بهشت و جهنم در دیوان ناصرخسرو بیشتر است؟
هدف ناصر خسرو از اصطلاحات بهشت و جهنم چیست؟
۱-۴ اهمیت و ضرورت تحقیق
بهشت و دوزخ همواره دو رکن اصلی در جهان آخرت هستند که انسان‏ها در دنیای پس از مرگ در یکی از این دو مکان تا ابدیت زندگی خواهند کرد. بازتاب‏های این دو واژه در ادبیات و متون ادبی به اندازه‏ای می‏باشد که از بررسی جلوه‏های بهشت و دوزخ در اشعار و متون شاعران و نویسندگان می‏توان به دیدگاه‏های آن‏ها به نوع افکار و اندیشه‏های فرد پی برد. انجام این تحقیق از آن جهت که به جلوه‏های بهشت و جهنم در دیوان ناصرخسرو می‏پردازد، ضرورت دارد.
۱-۵ پیشینه‏ی تحقیق
حسن رحمانی (۱۳۸۹). پایان‏نامه«انسان، حقیقت و طبیعت در آثار ناصرخسرو به ویژه دیوان»،استاد راهنما: عباسقلی محمدی،دانشگاه فردوسی مشهد – دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی.
شکوه السادات تابش (۱۳۸۸). پایان‏نامه«نقد و بررسی شروح دیوان ناصرخسرو»، استاد راهنما: سیدمهدی نوریان، دانشگاه اصفهان – دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
فرشته عزتی (۱۳۹۰). پایان‏نامه «انعکاس عقاید اسماعیلیه در آثار ناصرخسرو با تاکید بر جامع الحکمتین»، استاد راهنما: فاطمه جان احمدی، دانشگاه الزهراء – دانشکده ادبیات، زبان‏های خارجی و تاریخ.
محمد غریب رضا یزدی (۱۳۸۱). پایان‏نامه «جلوه آرایه‏های مذهب کلامی و حسن تعلیل در دیوان سه شاعر سبک خراسانی : فرخی سیستانی، مسعود سعد سلمان و ناصرخسرو قبادیانی»، استاد راهنما: محمدعلی صادقیان، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری – دانشگاه یزد – مجتمع علوم.
۱-۶ اهداف تحقیق
اهداف علمی: بهشت و جهنم در دیوان ناصر خسرو
– بیان جلوه‏ها و نمادهای بهشت و جهنم در دیوان اشعار ناصرخسرو
– بررسی اهداف و افکار ناصرخسرو از به‏کار گیری این مضامین در اشعارش
اهداف کاربردی: پس از انجام تحقیق، خوانندگان ضمن آشنایی بیشتر با شعر ناصرخسرو، به میزان استفاده شاعر از مضامین بهشت و دوزخ در دیوان اشعارش آگاهی خواهند یافت.
۱-۷ فرضیه‌های تحقیق